Fræðsluskilti í Heiðmörk
Fræðslustígurinn í Heiðmörk er varðaður 43 fræðsluskiltum þar sem ýmis konar fróðleik um fugla, plöntur, tré, jarðfræði og sögu svæðisins er að finna. Skiltin eru prýdd fallegum teikninum eftir Brian Pilkinton og fleiri. Leiðin liggur meðfram Elliðavatni, suður fyrir Myllulækjartjörn, inn í skóginn á Elliðavatnsheiði og til baka í vesturátt að Helluvatni og loks Elliðavatnsbæ. Upplagt er að hefja gönguna frá Elliðavatnsbæ og halda til suðurs til að byrja með. Leiðin er um 9 km löng og má reikna með 2 til 2 1/2 klukkutímum í gönguna.
Hér að neðan er texti skiltanna við Fræðslustíginn.
Elliðavatn:
Á þessari mynd sem A. Mayer teiknaði á ferð sinni um landið árið 1836 eru bæjarhúsin og hlaðið á Elliðavatni en garðurinn sem skiltið stendur við sést greinilega á myndinni. Elliðavatn var í alfaraleið áður fyrr þegar leiðinaustur fyrir fjall lá sunnan Elliðavatns en sú leið var valin til þess að sleppa við að fara yfir Elliðaárnar.
Klófífa (Eriophorum angustifolium):
Stráin sívöl með löngum, striklaga blöðum sem hringbeygjast stundum og kallast þá hringabrok. Blómin lítil með burstkransi sem verður að hvítum kolli, fífu, með aldrinum. Algeng í votlendi og á uppgrónum tjarnarstæðum og var fyrrum mikið slegin til fóðurs. Úr fífunni voru snúnir lampakveikir. Margir töldu að fífa vissi á harðan vetur.
Stokkönd (Anas platyrhynchos):
Stokkönd er líklega algengasta andartegundin á Íslandi og sú önd sem flestir yngri krakkar kalla bra-bra, enda algeng á tjörnum og görðum í nábýli við manninn. Steggurinn er mun skrautlegri og grænt höfuð hans áberandi enda stundum nefndur grænhöfði. Hann hefur hvítt hálsband, brúnleita bringu, bolur að öðru leyti ljósgrár og með svartar uppsnúnar fjaðrir við stél, goggur gulgrænn. Kollan er brúnflikrótt og með brúnleitt nef, bæði kynin hafa bláa vængspegla og gulrauða fætur.
Grágæs (Anser anser):
Á Íslandi verpa grágæs og heiðagæs, grágæsin er nokkru stærri og verpir að mestu á láglendi en heiðagæsin velur hálendið. Grágæsin er eins og nafnið gefur tilkynna að mestu grá en oft með dökka díla á bringu en ljósari að neðan. Auk stærðar er best að þekkja tegundirnar í sundur á nefi og fótum. Grágæsin er með rauðgulan gogg og grábleika fætur en heiðagæsin með bleikrauðan gogg að framan og svartan ofanvert, fætur bleikrauðir. Grágæsin er félagslyndur fugl og bundin sterkum fjölskylduböndum. Síðsumars og á haustin er oft hægt að sjá tignarlegt oddaflug gæsa tugum saman.
Fjalldrapi (Betula nana):
Lágvaxinn, nær jarðlægur runni með kringlóttum blöðum, ilmar ekki og þekkist á því frá birki. Hann er algengur um allt land, vex gjarnan í deiglendi og upp eftir hlíðum. Hann er hentugur til eldiviðar og sem tróð undir torfþök. Gefur gott bragð til að reykja kjöt. Fjalldrapi þótti fyrrum góður til vetrarbeitar fyrir sauðfé.
Holurt (Silene vulgaris):
Hárlaus, kálgræn jurt með marga jarðlæga eða uppsveigða stöngla. Blómin eru stór, hvít, tvö til þrjú saman á stöngulenda. Bikar þeirra er egglaga, stór og uppblásinn og nefnist plantan af því pokagras. Flugur leita sér skjóls í honum og er hún af því einnig kölluð flugnabú. Plantan vex um allt land á melum og af því kemur heitið melapungur.
Álft (Cygnus cygnus):
Álftin er stærsti fugl Íslands, næstur er örninn sem hefur álíka vænghaf en er styttri og léttari. Álftin er áberandi, stór og hvít með langan háls. Hún er mjög hávær og er oft mikill fyrirgangur í tilhugalífinu og þegar parið ver óðal sitt. Varast skal að nálgast hreiður álftarinnar meðan hún liggur á. Álftin er að mestu farfugl en þó er alltaf eitthvað af fuglum sem hér hafa vetursetu.
Þingnes:
Þingnes nefnist nes sem gengur út í Elliðavatn sunnanvert. Þar hafa verið grafnar upp rústir af búðum og er talið að þar hafi verið þingstaður. Við fornleifarannsóknir hafa komið í ljós mannvistarleifar sem taldar eru frá því um árið 900 og til um 1200. Þykja þær benda til mannfunda. Frá fyrri hluta þessa tímabils hafa fundist búðarústir svo og hringlaga mannvirki sem sumir telja dómhring.
Kría (Sterna paradisea):
Krían er ljósgrá og hvít, með svarta hettu og langt klofið stél. Hún er afar flugfim og víðförul. Vitað er að hún fer heimskautanna á milli. Krían verður gömul af fugli að vera og hefur náðst fugl sem merktur var 27 árum áður. Krían verpir oft í stórum hópum og ver varpið með skrækjum og árásum á fólk sem hættir sér nærri og marga hefur hún höggvið í höfuðið. Krían er mjög stundvís og kemur ávarpstöðvar nánast sama dag á hverju ári.
Bergfura (Pinus uncinata):
Breiðvaxiðtré, venjulega einstofna, evrópsk furutegund, dökkgrænt að sjá, nálarnar oftundnar, tvær og tvær í löngu slíðri. Bergfura var mikið notuð hérlendis á fyrstu árum skógræktar sem landnemi. Hún bætir jarðveg og ryður braut fyrir annan trjágróður en hörfar síðan eða deyr. Á síðustu árum hefur dregið úr notkun hennar. Furulús geturdregið mikið úr þrifum hennar.
Hallamisgengi:
Hjallamisgengið er um 5 km langt og lóðrétt færsla þess um 65 m þar sem það er hæst. Misgengi eins og þetta má rekja um allt eldvirka beltið. Svona misgengi verða til álöngum tíma og samkvæmt mælingum er ennþá sig á þessu svæði.
Holtasóley (Dryas octopetala):
Stönglarnir jarðlægir, trékenndir með litlum, bogtenntum blöðum sem er mikilvæg fæða rjúpunnar og nefnast rjúpnalauf. Þau eru dökkgræn á efra borði en silfurhvít á því neðra. Blómin allstór, með átta hvítum krónublöðum og gulum frjóhnöppum. Aldinin mörg, með löngum svifhala og er þau þroskast nefnist blómið hárbrúða. Rótin er kölluð þjófarót því að hún dregur til sín peninga. Rjúpnalauf er gott í te með blóðbergi og vallhumli, það er sagt styrkja brjóst og maga.
Alaskalúpína(Lupinus nootkatensis):
Úlfabaunir en það er annað nafn á alaskalúpínu er fjölær jurt dökkgræn, hærð og gróskumikil, um 50 sm á hæð, með stilklöngum, fingruðum blöðum. Blómin dökkbláí axlíkum klasa. Planta þessi var flutt til landsins frá Alaska árið 1945 og fyrst plantað í Heiðmörk 1957. Hún þrífst vel og sáir sér á gróðurlausu landi og víkur síðan fyrir öðrum gróðri og er þannig verðmæt til landgræðslu. Hún aflar sér köfnunarefnis með rótargerlum og því njóta aðrar plöntur góðs af nábýli við hana. Seyði af rótunum er notað til lækninga.
Ilmbjörk (Betula pubescens):
Beinvaxin eða kræklótt, breytileg að vexti, myndar kjarr eða skóg. Börkurinn rauðbrúnn eða ljósleitur, flagnar af trénu með aldrinum og kallast næfur. Hann má nota til að lita og verka skinn. Birkið er útbreiddasta lauftré á norðurhvelinu. Af birkilaufi má gera te og græðandi smyrsl og úr safa trésins má brugga. Birkiviður er góður til smíða og kolagerðar.
Snarrótarpuntur (Deschampsia caespitosa):
Gras þetta vex um allt land í túnjöðrum og grasmóum og ótrénað er það gott fóður og var verðmætt beitargras fyrrum. Það er ein harðgerðasta grastegund hérlendis og kelur ógjarnan. Punturinn er bláleitur, stór og keilulaga, stráin eru upprétt,grófgerð og mynda þéttar, harðar þúfur eða toppa sem erfitt er að slá.
Gulvíðir (Salix phylicifolia):
Lágvaxinn runni eða tré og hefur orðið allt að 6 m á hæð hérlendis, breytilegur að vexti og útliti eftir staðháttum og myndar einnig blendinga með öðrum víðitegundum. Vex um allt land, víða innan um birki og myndar kjarr. Blöðin gljáandi gulgræn og skinnkennd, oft illa haldin af ryðsveppum. Blöðin má nota til litunar og seyði af víðilaufi og berki er haft til lækninga, inniheldur þekkt lyf, salicylsýru.
Heiðlóa (Pluvialis apricaria):
„Lóan er komin að kveða burt snjóinn“. Oft hefur þessi ljóðlína verið sungin um lóuna sem er svo ljúfur vorboði að það er jafnvel fréttaefni þegar þær fyrstu sjást ávorin. Sumarbúningur lóunnar er guldröfnótt bak á svörtum grunni og svo tilsvört bringa með hvítum bryddingum. Lóan er kvikur fugl og fer hratt yfir og syngur dirrindí. Þegar óboðinn gestur nálgast hreiður lóunnar þá læst hún vera vængbrotin til að villa um fyrir honum.
Stafafura (Pinus contorta):
Breiðvaxið tré af furuætt, allt að 25 m á hæð, með langar, mjúkar nálar, tvær og tvær saman í fíngerðu, himnukenndu slíðri. Tréð er mikið notað til skógræktar hérlendis, oft á ófrjóu landi, og hefur reynst harðgert og hraust og víða fljótvaxið. Það er nánast laust við lús og kvilla og dálítið notað sem jólatré því barrið stendur vel. Stafafura hefur reynst ákaflega vel á Heiðmörk.
Einir (Juniperus communis):
Sígrænn jarðlægur runni sem vex villtur um allt norðurhvelið og er eini alíslenski barrviðurinn. Laufblöðin, nálarnar eru hvassyddar og stingandi. Hver planta um sig er einkynja og kvenkyns plöntur bera aldin sem þroskast á tveimur árum og kallast einiber. Þau má nota til lækninga og til bragðauka. Úr þeim er unnin olía sem notuð er í gin og séniver. Reykur af einivið var sagður fæla burtu illa anda.
Síberíulerki (Larix sibirica):
Beintog hávaxið barrtré sem fellir nálarnar á vetrum og nefnist því stundum barrfellir. Ræktað hérlendis til viðarnytja, einkum norðan- og austanlands. Tréð þrífst einkar vel í ófrjórri jörð vegna samlífis við sveppinn Suillusgrevillei sem vex á lerkiteigum og er jafnframt gómsætur matsveppur. Lerki var fyrsta trjátegund hérlendis á nútíma sem náði 20 m hæð.
Strípur:
Strípur nefnist klettadrangur sá er ber við himinn og eftir honum nefnist hraunið Strípshraun. Hann var áður fyrr landamerki á milli jarðanna Elliðavatns og Vatnsenda. Strípshraun og flest önnur nútímahraun sem runnið hafa um Heiðmerkursvæðið eru komin frá eldvörpum á svæðinu milli Bláfjalla og Þríhnúka.Elstu hraun á Heiðmörk eru um 7200 ára og hin yngstu frá sögulegum tíma.
Blágreni (Picea engelmannii):
Uppmjótt og keilulaga barrtré sem þekkist frá sitkagreni á mjúku barri og öðruvísi lykt sem ekki verður lýst. Það er ekki blátt þrátt fyrir nafnið og hérlend tré eru af ýmsum uppruna. Það kýs helst meginlandsloftslag og kemst af við minni sumarhita en aðrar grenitegundir. Fyrst gróðursett hérlendis 1905 og eru þau tré nú um 18 m há.
Kolagröf:
Víða í Heiðmörk má finna kolagrafir sem sýna að á svæðinu hefur verið mikill skógur. Um miðja sextándu öld voru jarðirnar Elliðavatn, Hólmur og Vatnsendi í konungseign og ábúendur greiddu hluta leigugjalds í viðarkolum, samtals 36 tunnur á ári. Til svo mikillar kolagerðar hefur þurft mikinn við og að auki nýttu ábúendur skóginn til eigin þarfa.
Smyrill (Falco columbarius):
Smyrillinn er minnstur íslenskra ránfugla en samt sá algengasti og verpir um allt land, þó ekki á miðhálendinu. Smyrill er rennilegur og ákaflega flugfimur og eltir bráð sína og ef hún er flugfim verður eftirförin hröð. Kvenfuglinn er lítið eitt stærri, brúnn að ofan en ljósari á hliðum og bringu en fullorðinn karlfugl er blýgrár að ofan og gulbrúnn að neðan. Goggur er dökkgrár og gulur við nefrót og fætur gulir. Ungfuglar líkjast kvenfuglum.
Rauðgreni (Picea abies):
Grannvaxið og fíngert barrtré, þekkist sem hið dæmigerða jólatré. Evrópsk grenitegund. Þarf frjóa, deiga jörð og skjól í uppvextinum og því minna ræktað hérlendis í seinni tíð en önnur grenitré. Könglarnir eru stórir og áberandi, 10-15 sm langir, notaðir til skreytinga.
Sitkagreni (Picea sitchensis):
Tréð er kennt við eyjuna Sitka undan vesturströnd Norður-Ameríku. Það verður stærst allra grenitrjáa, sagt geta náð 80 m hæð. Kýs mikinn loftraka og úrkomu og hérlendis vex það best í Skaftafellssýslum. Það hefur vaxið geysivel áHeiðmörk. Er algengt í skóglendi og görðum en verður þó of stórvaxið garðtré. Hæstu grenitré hérlendis eru um 18 m. Þau eru samt bara unglingar, tréð er talið geta orðið 500 ára.
Hrútaberjaklungur (Rubus saxatilis):
Plantan vex helst í kjarrlendi og nafnið klungur merkir þyrnir. Hún er með langar, skriðular tágar, skollareipi, allt að 130 sm á lengd. Stönglarnir uppréttir með fáum, hvítum blómum. Laufblöðin þrífingruð. Aldinið, hrútaberið er hárautt og dálítið súrt, nýtist vel til manneldis þar sem mikið vex af plöntunni.
Rjúpa (Lagopus mutus):
Rjúpan er eini villti hænsnfuglinn á Íslandi og algeng um allt land. Mikill munur er á sumar- og vetrarbúningi, á sumrin er hún móleit, en þegar líða fer að vetri verður hún nánast alhvít. Á vorin fær karrinn mjög áberandi rauðan kamb og einnig heldur hann hvíta litnum lengur. Hann lætur mikið á sér bera og ropar mikið í tilhugalífinu þegar hann reynir að tæla kvenfugla á varpsetur sitt. Rödd kvenfuglsins er allt önnur, líkist frekar gelti eða mjálmi. Stofnstærð rjúpunnar gengur í bylgjum sem ekki er nein örugg skýring á.
Gulmaðra (Galium verum):
Gulmaðra vex víða í þurrum móum og hlíðum. Stöngullinn er stinnur, ferstrendur og rauðleitur neðan til. Laufblöðin mjó og standa í krönsum, blómin gul, í þéttumblómskipunum á efri stöngulgreinum. Öll plantan er sterkilmandi. Rót hennar mánota til að lita rautt og seyði af blómum er sagt gott, svitadrífandi meðal. Gulmaðra var stundum höfð í rúmum og kölluð ólúagras.
Loðvíðir (Salix lanata):
Lágur, stundum nær jarðlægur, breiðvaxinn runni, oftast nær allur gráloðinn. Laufblöðin eru oft bylgjuð á jöðrunum og stór axlarblöð einkenna tegundina. Blómin, reklarnir, gulir og áberandi, spretta fyrir laufgun og kallastvíðikettlingar. Algengur um alltland, vex í ófrjórri jörð eða raklendi. Getur heft sandfok.
Skógarþröstur (Turdus iliacus):
Eins og nafnið gefur til kynna þá er kjörlendi þrastarins trjá- eða skógarsvæði, enda hefur honum fjölgað í þéttbýli með aukinni trjárækt. Það er fátt sem minnir meira á sumarkomu en söngur þrastarins, þegar hann hefur valið sér stað nálægt hreiðurstað og syngur fyrir elskuna sína. Hann er auðþekktur á rauðbrúnum síðum og rákóttri bringu. Þröstur getur verið viðskotaillur nálgist menn hreiður hans og getur hann átt það til að höggva eins og kría. Hluti þrastarstofnsins hefur vetursetu og er þá oftast í litlum hópum í byggð og þiggur matargjafir.
Spói (Numenius phaeopus):
Flestir þekkja spóann á löngu bognu nefi sem hentar honum einkar vel í ætisleit í mýrum og móum. Hann er grábrúnn á baki og ofanverðum vængjum en ljósari á kvið, með blýgráa fætur og gráleitt nef. Raddsvið spóans er mikið og sagt er að spóivelli graut þegar hann syngur sérstaklega í tilhugalífinu. Spóinn kemur til landsins í byrjun maí og dvelst hér frekar stutt. Spóar fara að hópa sig síðsumars og eru að mestu farnir í lok ágúst. Íslenski stofninn dvelur að mestu í Vestur-Afríku á vetrum.
Blágresi (Geranium sylvaticum):
Vex um allt land í kjarrlendi og gróðusælum lautum, 20-60 sm á hæð. Blöðin eru handskipt og blómin frekarstór, fjólublá og áberandi. Blágresi er ein hin fegursta og stórvaxnasta íslensk skrautjurt og finnst víða í görðum. Það má hafa hana til litunar og þar af sprettur nafnið litunargras. Seyði af plöntunni er haft til ýmiss konar lækninga.
Blóðberg (Thymus arcticus):
Ofurlítill, ilmsætur, sígrænn hálfrunni með fíngerðum, marggreindum, jarðlægum stönglum. Blómin smá, heilrend og stilklaus, rósrauð í þéttum kolli á greinarendum. Blóðberg er algengt um allt land, vex helst í þurru mólendi þar sem vel nýtur sólar. Seyði af því er heilnæmt og hressandi og það er ágæt kryddjurt. Gjarnan haft í te með öðrum tegundum.
Stelkur (Tringa totanus):
Stelkurinn er algengur varpfugl á Íslandi. Hann er með áberandi rauðgula fætur og rauðleita nefrót. Að öðru leyti er hann grádökkleitur með svörtum flikrum, en ljósari á kvið. Stelkurinn er frekar hávær og alltaf á iði og hefur þann sið að flögra í hlykkjum á undan þeim sem nálgast unga eða hreiðurstað. Hann hefur þann sérstaka vana að halda vængjum þöndum stutta stund eftir að hann er sestur.
Ilmreynir (Sorbus aucuperia):
Meðalhátttré sem vex víða um land á stangli í birkiskógum og er algengt í görðum, hefurverið plantað við bæi síðan í fornöld, einnig í kirkjugarða því reynir er táknsakleysis. Blómin áberandi og ilmandi og aldinin, reyniberin, eldrauð.Sumsstaðar erlendis eru þau til nytja, höfð til sultu- og víngerðar. Seyði af blöðunum er talið þvagdrífandiog styrkjandi. Reynivið má ekki hafa til bátasmíði, hann er illa naglheldur.
Hvítsmári (Trifolium repens):
Hvítsmári vex víða í ræktarlandi, oft í stórum breiðum. Blómin ilmandi, í gulhvítum kolli. Laufblöðin þrífingruð oft með ljósum, bogadregnum bletti þvert yfir smáblöðin. Þegar skyggir falla þau dálítið saman og dregur það úr útgeislunvarma yfir nóttina. Blöð og stilkar eru vel æt og rótin, seydd í mjólk, besti matur. Sérstakt gæfumerki þykir að finna smára með fjórskiptum blöðum, fjögurra laufa smára.
Sortulyng (Arctostaphylos uva-ursi):
Lyng með langar, jarðlægar greinar og þykk, gljáandi, heilrend og sígræn blöð. Blómin eru hvít eða rauðleit. Aldinið er rautt, hnöttótt ber, hvítt að innan, óætt og heitir lúsamulningur. Sortulyng var fyrr notað til að búa til blek,lita ull og verka skinn (súta). Einnig haft til ýmiss konar lækninga.
Gvendarbrunnar:
Á Heiðmörk er vatnsöflunarsvæði Reykvíkinga og er öll mörkin vatnsverndarsvæði. Ber því að fara um með varúð og gæta þess að valda ekki mengun. Á svæðum sem eru sérstaklega girt eru sjálf vatnsbólin. Eitt þeirra er Gvendarbrunnar en Guðmundur biskup hinn góði vígði þá. Þeir voru aðalvatnsból veitunnar frá 1909 allt til 1980. Vatnsveita Reykjavíkur tók til starfa 16.júní 1909 og var þá eitt mesta mannvirki sem Íslendingar höfðu ráðist í frá því land byggðist.
Lokasjóður (Rhinanthus major):
Lágvaxin, dökkgræn eða móleit planta með hörðum stöngli og tenntum blöðum. Sníkjujurt á rótum annarra plantna. Blómin gul, í gisnum klasa á stöngulendanum. Aldinin kringlótt, brúnleit og þóttu minna á peninga, af því kemur nafnið peningagras. Lokasjóður er illa séður í ræktunarlandi, gefur nánast enga uppskeru.
Skúfönd (Aythya fuligula):
Skúfur á hnakkanum er helsta einkenni steggsins. Hann er mósvartur á bol og með hvítasíðu og kvið, goggur blágrár. Kollan er dökkbrún að ofan en ljósari á kvið og oft með hvítt band við nefrót, einnig örlar fyrir skúf á henni. Ekki er nema um ein öld síðan skúfönd fór að verpa hér á landi og nú er hún algeng um mest allt láglendi landsins. Hún er áberandi á vetrum þegar hún er í hópum á vötnum í nágrenni Reykjavíkur sem ekki eru ísilögð.
Alaskavíðir (Salix alaxensis):
Margstofnatré eða gisinn runni, afar fljótvaxinn við góð skilyrði og því hentugur ískjólbelti og til landnáms á skóglausu landi. Blöðin græn á efra borði er silfurhvít á því neðra og sést þetta vel þegar vind hreyfir. Alaskavíðir þrífst vel um allt land og er harðgerður.
Alaskaösp (Populus trichocarpa):
Hávaxið og fljótvaxið lauftré frá Alaska. Íslenskar aspir eru komnar frá einum fimmtán búsvæðum þar og eru því misjafnar. Tréð þarf raka og djúpan og frjóan jarðveg.Það ilmar mjög er það laufgast. Rætur aspa fara víða og virða engin landamæri og eru þær þess vegna miður heppileg garðtré. Asparfræ eru örsmá og með löng svifhár er nefnast kotún. Viðurinn er mjúkur en ekki sterkur.
Himbrimi (Gavia immer):
Himbrimi er líklega þekktastur fyrir kraftmikinn söng sem minnir helst á einkennilegan hlátur og angurvært gól. Hann er góður sundfugl og dvelur jafnan á vötnum eða sjó enda er hann þannig byggður að hann á erfitt með gang. Kynin eru eins, svört með hvítum tíglum og dílum á baki og hvít rákabelti á hálsi, goggur svartur og minnir á hnífsblað.
Tjaldur (Haematopus ostralegus):
Tjaldur er með stærstu vaðfuglum hérlendis og auðþekktur, svartur og hvítur með langt rautt nef, ljósrauða fætur og skærrauð augu. Hann er hávær og hljóð hans eru gjallandi köll. Tjaldur er að mestu farfugl en alltaf er eitthvað af fuglum í fjörum suðvestanlands. Hann kemur snemma á varpstöðvar, oft um miðjan apríl. Tjaldur er langlífur og trygglyndur og hjúskapur jafnvel ævilangur.